Eenzaamheid: “In Berlijn wordt zelfs een vriendelijk hallo in de gang soms als aanstootgevend beschouwd.”

Katharina Schulz is de eenzaamheidscommissaris in Reinickendorf. Zij is de enige in de stad en de hele deelstaat die officieel actie onderneemt tegen het groeiende eenzaamheidsgevoel.

Op de chatbank: Eenzaamheidscommissaris Katharina Schulz. Maurice Weiss/Ostkreuz

Op een doordeweekse ochtend om 11.00 uur in het stadhuis van Reinickendorf. Iedereen die Katharina Schulz, de eenzaamheidsfunctionaris van het district, alleen kent van de foto op de website van het districtskantoor, zou nooit zo'n vrolijke en empathische vrouw verwachten. "Het is gewoon haar werk," zegt ze over de foto – en je weet meteen wat ze bedoelt. Haar rollende "R" komt uit Polen, waar ze tot haar vijfde opgroeide. Bijna precies een jaar geleden benoemde districtsburgemeester Emine Demirbürken-Wegner de 43-jarige in haar functie, wat nog steeds een primeur is in Berlijn en Duitsland. De staatstelevisie KBS kwam zelfs uit Zuid-Korea en wilde weten hoe het gaat met de strijd tegen eenzaamheid. Schulz legt uit dat niet iedereen in Berlijn haar functie verwelkomt. Er wordt vaak gezegd dat de stad haar geld zou moeten investeren in schoolrenovaties in plaats van voortdurend "nieuwe agenten" op te leiden. "En toen ontstond de functie van eenzaamheidsfunctionaris," zegt Katharina Schulz – en lacht. We zitten eerst in de kantine van het stadhuis, waar ze heerlijke mediterrane hapjes serveren, maar als het lunchpubliek te luidruchtig wordt, verhuizen we naar haar kantoor.

Mevrouw Schulz, wat geeft u de bevoegdheid om eenzaamheid te bestrijden? Zijn het uw professionele kwalificaties? Heeft u enige kennis van eenzaamheid?

Ik geloof dat iedereen, als hij of zij naar zichzelf luistert en de moed opbrengt om erover na te denken, eenzaamheid kent. Eenzaamheid is een subjectief gevoel en kan in alle sociale klassen voorkomen. Je kunt alles hebben – en je toch bitter alleen voelen. Het is het gevoel niet nodig te zijn, niet gehoord te worden, niet geliefd te zijn, niet gezien te worden. Niet langer deel uit te maken van een gemeenschap, geïsoleerd te zijn. Dit alles bevordert bestaande ziekten zoals angststoornissen, depressies, hart- en vaatziekten en meer. Eenzaamheid kan zelfs een probleem worden voor de democratie : mensen die zich eenzaam voelen, radicaliseren sneller en geven zich over aan complottheorieën. Ik ben geen arts of maatschappelijk werker, maar ik benadruk manieren om aan eenzaamheid te ontsnappen. Ik voel dat ik precies de juiste persoon ben voor deze functie.

Hoe ben je daar terechtgekomen?

Eigenlijk ben ik bedrijfseconoom en kom ik uit de private sector. Tien jaar geleden ben ik bij de overheid gaan werken. Ik was druk bezig met het plannen van evenementen in het stadhuis van Reinickendorf, en vijf jaar geleden raakte ik betrokken bij het brede terrein van burgerparticipatie, dat goed samengaat. Vrijwilligerswerk kan veel hulp bieden aan mensen die eenzaam zijn. Op dezelfde manier kan vrijwilligerswerk een uitweg zijn uit eenzaamheid. Denk aan het bezoeken van diensten, het lezen van mentoren, allerlei dingen. Het was dus logisch om deze twee rollen in één persoon te combineren. Ik ga zelf niet naar de getroffen mensen, maar ik creëer overkoepelende structuren en maatregelen, plan evenementen en bovenal netwerk. We zijn betrokken bij iedereen: buurthuizen, religieuze gemeenschappen, kerken, zelfhulporganisaties voor migranten, enzovoort. Hier in Reinickendorf heeft onze burgemeester,mevrouw Demirbürken-Wegner , ons jaren geleden al bewust gemaakt van dit probleem. Zij heeft deze functie in het leven geroepen.

Leg dit eens uit.

Toen ze nog staatssecretaris van Volksgezondheid in het Huis van Afgevaardigden was, diende ze ruim tien jaar geleden de eerste petities en moties in voor de financiering van een eenzaamheidscommissaris. Er was veel weerstand. Ze werd belachelijk gemaakt. En toen ze hier burgemeester werd, vestigde ze de functie.

“Berlijn is vergeten hoe je dichtbij moet zijn”

Je kunt misschien eenzaamheid verlichten met je aanbod, maar eerst moeten de eenzame mensen de moed hebben om te komen. Want elke deelname betekent dat als ik er nu heen ga, ik mezelf out, toch?

Dat is mijn taak: mensen aanmoedigen en mogelijkheden laten zien. Ik begrijp natuurlijk dat veel mensen geen vertrouwen meer hebben in de maatschappij omdat ze zoveel negativiteit hebben meegemaakt. Maar we moeten de boodschap overbrengen dat er oplossingen zijn, zelfs voor verbittering. Of het nu gaat om culturele of sociale activiteiten, professionele hulp van artsen of de GGD, mobiliteitshulp of sportmogelijkheden. Er is echt van alles, zoals samen wandelen, mensen helpen met burenhulp of buurthuizen bezoeken – iedereen kan er wel iets passends vinden. Onze recreatievoorzieningen voor senioren hebben bijvoorbeeld zo'n 90 verschillende groepen. Maar u hebt natuurlijk gelijk als u zegt: het is in de eerste plaats de mens zelf die eruit moet willen. We kunnen ze alleen een zetje geven en kansen bieden.

Hoe komt u erachter welke eenzame mensen er in uw omgeving zijn?

Het is natuurlijk lastig met jongeren, maar onze senioren in Reinickendorf hebben bijvoorbeeld baat bij onze verjaardagsfelicitatieservice. Vrijwilligers gaan mensen feliciteren met hun verjaardag, kijken soms wat er aan de hand is en nemen dan contact met ons op. We hebben ook nog steeds buurthuizen waar de gemeenschap goed functioneert, bijvoorbeeld bij "Konditorei Laufer", waar ruim een jaar geleden de eerste vaste tafel tegen eenzaamheid werd opgericht. Wie er langere tijd niet is, meldt zich bij het personeel van Laufer, onder het motto: Als ik een week lang geen brood haal, hoeft u zich geen zorgen te maken!

We hebben net een foto van je gemaakt, buiten op een zogenaamd praatbankje, bedoeld om mensen aan te moedigen met elkaar te praten. Werkt dat?

Het idee voor deze banken kwam uit Groot-Brittannië, maar we hoeven het wiel niet opnieuw uit te vinden. De inwoners van Reinickendorf zijn zeker enthousiast over de banken. Ze zijn er dolblij mee en stellen zelf locaties voor. Ik ken een oudere dame die in het Märkisches Viertel woont, een weduwe en hoogbejaard. Tijdens een "chatmeeting" kwam ze naar me toe en vroeg om pen en papier, omdat ze een gesprek was begonnen met een andere vrouw die toevallig in haar buurt woonde. Ze wisselden nummers uit en reden samen naar huis. De volgende chatmeeting zal er een zijn op de begraafplaats, waar elke donderdag van 13.00 tot 16.00 uur een katholieke geestelijke aanwezig is die de nabestaanden niet alleen laat in hun verdriet. Ik weet zeker dat het nieuws zich snel zal verspreiden.

Je doet dit nu bijna een jaar. Is je succes meetbaar?

In Reinickendorf wonen bijna 22.000 80-plussers. En we merken nu al dat onze aanbiedingen qua aantallen hun vruchten afwerpen. Ik kom steeds weer mensen tegen die elkaar pas via onze activiteiten hebben leren kennen, die vriendinnen zijn geworden en regelmatig bij elkaar komen voor een praatje. Vrouwen staan hier meer voor open dan mannen. Ook onze eenzaamheidsmaaltijd op 24 december wordt steeds populairder. Met Kerstmis kom je mensen tegen die al vijf jaar alleen zijn. Maar wie ziet dat in de appartementen en wil dan voor ze zorgen? Veel Berlijners kennen hun buren, met wie ze al jaren naast elkaar wonen, niet eens. Berlijn heeft veel voordelen, maar mensen zijn duidelijk vergeten wat nabijheid betekent. Soms wordt zelfs een vriendelijk gedag in de gang als ongewenst ervaren. Mensen denken: "Waar heeft hij het over?" Maar vroeger was dat vanzelfsprekend in de omgang met elkaar. Hetzelfde geldt voor het opkomen voor ouderen in de bus of het vragen "Mag ik even binnenkomen" in de supermarkt. Mensen duwen zich het liefst overal zwijgend een weg.

Je hebt gelijk.

Ik weet dat het aantal telefoontjes hier na jouw artikel weer toeneemt. Maar velen zullen ook zeggen dat ze het voor een vriend vragen.

Dat is triest. Misschien zou eenzaamheid net zo openlijk besproken moeten worden als depressie en angst nu, ook al zijn het vooral influencers of beroemdheden die het doen, en sommigen hebben er zelfs een businessmodel van gemaakt.

Absoluut. Eenzaamheid is een stil lijden. Het zorgt ervoor dat je je terugtrekt. En daarom moet het hardop gezegd worden. Wij mensen moeten weer bewuster worden, juist hier in de grote stad. Niet alleen met onszelf, maar vooral ook met onze medemens.

Kan iemand u rechtstreeks bellen?

Nou, ik ben geen hotline of zoiets, maar mensen uit heel Duitsland bereiken me; het beperkt zich niet tot Berlijn. Ik ben alleen verantwoordelijk voor Reinickendorf, maar ik probeer echt met iedereen te praten en te helpen. Ik zou nooit ophangen. Maar we beginnen nu ook een team op te bouwen, want er is zoveel te doen en de reacties zijn zo positief. We krijgen ook vragen uit andere Berlijnse wijken, uit andere gemeenten. Ze vragen: hoe doe je dat?

Zou heel Berlijn niet iemand als jij moeten hebben? Heeft heel Duitsland niet een Ministerie van Eenzaamheid nodig, zoals Groot-Brittannië dat al heeft?

De politieke noodzaak hiervan moet eerst worden erkend. Onze burgemeester strijdt al jaren voor dit probleem – onvermoeibaar, zelfs op staatsniveau. Waar zij is, is eenzaamheid een centraal probleem. En nu wij bestaan, beginnen andere districten het probleem ook serieus te nemen. Hoe meer publiciteit het krijgt, hoe meer mensen naar voorzieningen durven te gaan en zeggen: ik ben eenzaam, help me! Daarom hebben we een sticker, een logo, voor ons kantoor ontworpen, en elke voorziening die er een heeft, weet hoe ze met de getroffenen moeten omgaan. Het ergste is wanneer iemand de moed verzamelt om ergens heen te gaan en vervolgens wordt weggestuurd.

Reinickendorf is ook de wijk met de meeste ouderen in Berlijn. Eenzaamheid heeft al lang jongeren bereikt, vooral sinds de pandemie. En statistieken tonen aan dat meer dan de helft van de 16- tot 30-jarigen in dit land zich eenzaam voelt. Bovendien heeft Berlijn bijna 60 procent eenpersoonshuishoudens. Hoe ga je daarmee om? Ik sprak onlangs een studente aan de telefoon die haar masterscriptie over dit onderwerp schrijft, in de context van architectuur. Ze zei dat ze lang genoeg met eenzaamheid had geworsteld en er ook met haar medestudenten over had gesproken. Uiteindelijk durfde ze te zeggen: "Ik voel me ook wel eens eenzaam. Hoe ga je daarmee om?" De reactie was blijkbaar fantastisch. Het onderwerp moet gewoon uit de taboesfeer. Het moet bespreekbaar worden, dan verliest het zijn stigma, dat helaas nog steeds bestaat: als je eenzaam bent, is het je eigen schuld. Dat is onzin.

“We kijken er nu liever weg dan ernaar te kijken”

Om een ietwat polemische vraag te stellen: is het niet ook zo dat velen die naar Berlijn komen zichzelf uniek vinden, iets creatiefs willen doen en groot willen worden, en vervolgens, in hun drang om bijzonder individualistisch te zijn, eenzaam worden? Zeker, de tijdsgeest roept individualisme praktisch op. We kweken steeds meer kleine ego's. We streven naar onbeperkte vrijheid, naar grenzeloze perfectie, maar we zijn nog steeds niet gelukkig. We sluiten de ouderdom op zodat we er niet mee geconfronteerd hoeven te worden. Dit zal ook een steeds grotere last vormen voor zorgverzekeraars. Onderzoek wijst uit dat eenzaamheid schadelijker is dan 15 sigaretten per dag. Het bevordert psychische aandoeningen en in het ergste geval kan chronische eenzaamheid leiden tot zelfmoord, zoals de overeenkomstige kop in de criminaliteitsstatistieken heet.

Als individuele vrijheid steeds belangrijker wordt in het laatkapitalisme, zijn kletskousen dan niet slechts een druppel op een gloeiende plaat?

Daarom moeten we op scholen uitleggen dat het leven niet alleen om sociale media draait. Zelfs met tweehonderdduizend volgers kun je je ongelooflijk eenzaam voelen. Want als je telefoon uitstaat, zit je alleen op je kamer – en er is niemand. Natuurlijk bieden sociale media een kans om steun en medeleven te vinden, maar ze zullen nooit echte sociale interactie vervangen. Iemand ontmoeten, een knuffel geven, in de ogen kijken – wij mensen hebben dat als sociale wezens nodig. Maar omdat we jongeren vooral in de digitale wereld vinden , hebben we een geweldige video op YouTube gezet. En op 16 december vindt de Loneliness Summit opnieuw plaats in Reinickendorf. Dit jaar ligt de focus op jongeren en is er een livestream op Instagram.